Xích lô là phương tiện vận chuyển hành khách và hàng hóa, xuất hiện ở Việt Nam trước đây khá lâu. Ngày nay, xích lô còn là một nét văn hóa độc đáo rất riêng ở nước ta, đặc biệt là ở TP.HCM - khi mà du khách nước ngoài rất thích.
Chuyện về xích lô sẽ được kể trong phim tài liệu cùng tên, phát sóng lúc 8g ngày 26/1 (Mùng 5 Tết) trên kênh HTV9. Phim bắt đầu từ những lời tự sự của tác giả, rồi dần mở ra bối cảnh Sài Gòn năm xưa với sự hình thành, phát triển của xích lô, và đan xen với đó là ký ức một thời qua lời kể của những người cao tuổi.
Bức tranh Sài Gòn đầu thế kỷ XX hiện ra vào khoảng thời gian xe xích lô chưa xuất hiện. Lúc bấy giờ chỉ có xe kéo với hai càng xe dài phía trước, vừa tầm người kéo xe đứng giữa kéo chạy bộ, khách ung dung ngồi phía sau. Cụm từ "Phu xe" cũng xuất hiện để chỉ những người kéo xe thuê ở thành thị. Thời gian về sau, xe kéo dần cải tiến càng xe phía sau, khách phía trước. Thực dân phong kiến gọi những người kéo xe này là phu xích lô, phu kéo xe, ám chỉ một nghề thấp kém.
Đến những năm thập niên 1940, chiếc xích lô máy đầu tiên xuất hiện. Nó được chế lại từ chiếc xe 3 bánh chở hàng Triporteur Peugeot 2 thì, chạy bằng xăng pha nhớt và sản xuất tại Pháp.
Không chỉ mô tả về sự thay đổi diện mạo của những chiếc xích lô, bộ phim còn nói về đời sống của phu xe với lối sống và cách ứng xử rất dễ nhận diện. Nhịp sống thành phố với hình ảnh chiếc xích lô cùng phần nào được khắc họa, qua đó xích lô trở thành nét văn hóa đặc trưng cho đến ngày nay.
"Ngày ấy, cùng với xe lam, xích lô là thứ phương tiện đi lại quen thuộc của người Sài Gòn. Nó còn là "cần câu cơm" của nhiều người lao động thành phố, nó là hình ảnh quen thuộc nhưng lại mộc mạc, gần gũi từ người dân bình thường cho đến những người giàu có của hòn ngọc Viễn Đông" là một trong nhiều tâm sự đầy hoài niệm, được chia sẻ trong bộ phim tài liệu này.
Phim còn là những nốt lặng đầy trăn trở khi xích lô Sài Gòn dần lui vào dĩ vãng. Người mưu sinh bằng nghề này không còn nhiều, hầu hết đều là những người quá gắn bó với xe xích lô mà không nỡ bỏ, cũng chẳng biết tìm nghề nào khác.
Cuối những năm 90 của thế kỷ trước, Sài Gòn đã bắt đầu cấm xích lô ở đa số tuyến đường. Cuộc sống ngày càng khó khăn hơn với nghề lái xích lô. Do yêu cầu về giao thông, nhất là ở khu vực trung tâm thành phố nên từ nhiều năm nay, xích lô Sài Gòn hầu như không còn tồn tại, những nét văn hóa đẹp, những hình ảnh thân thương cũng dần biến mất.
Đến năm 2010, mặc dù nhu cầu của khách du lịch vẫn rất nhiều, xích lô đã bị cấm hẳn trong nội thành. Có thể nói, giờ đây, việc lưu giữ những chiếc xích lô phục vụ du khách không chỉ góp phần đa dạng hóa dịch vụ du lịch mà còn là cách để phục hồi một nét đẹp giữa đô thị Sài Gòn - TP.HCM.
Phim tài liệu "Xích lô" - 8g ngày 26/1 (Mùng 5 Tết) trên kênh HTV9.
Thiên Bình